Rafa Diez: “Espetxealdiak Lasarte-Oriarekin dudan lotura indartu du”

Ibilbide luzeko militantea da Rafa Diez (Lasarte-Oria, 1956); azken hamarkadak lehen lerroan eman ditu, sindikalgintzan eta politikan. Ezker abertzalearen norabide aldaketaren sustatzailetako bat izan da, eta gogotik ordaindu du horregatik; Bateragune auziko kondena oso-osorik beteta, abuztuaren 17an libre geratu zen. Ordutik “lur hartzeko” denbora gehiegirik ez du izan. “Pentsatzen nuena baino gehiago ari zait kostatzen bizimodu normalera ohitzera”. Ezaguna eta maitatua da herrian; oraindik asko dira kalean ongietorria eman eta agurtzera joaten zaizkionak. Naike Diez semea lagun, TXINTXARRI-ren galderak patxadaz erantzun ditu Ttakun-Enean.

Zer eragin izan du kartzelaldiak zuregan? Nola sartu zen Rafa Diez espetxera 2009ko urriaren 13an, eta nola atera da?

Duela bederatzi urte, Bateragune prozesua hasi zenean, aldaketa estrategikoak sustatzeko garaiak ziren. Gure ustez, ezker abertzalearen ziklo politiko bat amaitzear zegoen. Ikusi genuen aro berri baten beharra, Euskal Herriak autonomismotik burujabetzarako bidea egiteko. Eskema hori genuen buruan, eta hori sustatzeko ahaleginetan ibiltzeagatik, Estatuak erabaki zuen gure aurkako prozesua irekitzea, gu espetxeratzea eta zigortzea.

Espetxealdiaren ostean, nire pentsamoldea indartu egin da. Konbentzituta nengoen aldaketa estrategikoaren beharraz. Uste dut planteamendu hori egokia eta ezinbestekoa zela aurrera begira burujabetza eta proiektu independentista sustatzeko. Orain, konbentzituta nago garai hartan hartutako erabakiak egokiak izan zirela.

Eta ingurukoengan begirada jarrita, nolakoa izan da aldaketa? Zer eragin izan du kartzelaldiak senideengan?

Preso bezala gertutik ikusi dut senitartekoek jokatzen duten rola. Kontua ez da soilik bisita bat egitea. Zure atzetik daude egunero: deiak, prestaketak hurrengo bisitarako, paketeak, albisteen berri ematea… preso moduan ditugun behar guztiak asetzen dituzte. Indarturik atera naiz, familiak egindako lanagatik. Oro har, goraipatu nahiko nuke preso guztien senideek, eta, batik bat, dispertsioaren ondorioz urrunduta dauden presoen senideek, egiten duten lana. Oso lan isila da, oso lan zaila da, baina duintasun osoz egiten dute.

Lasarte-Orian egin zizuten ongietorria. Nola sentitu zinen herriko plazan?

Sentsazio oso berezia izan zen. Gogoratzen dut plaza horretan asanbladak eta beste hainbat egitasmo eta borroka egin genituela, 1970eko hamarkadaren bukaeran. Okendo plaza beti izan da Lasarteko bihotza. Abuztuaren 17an ni hor izatea, eta ni protagonista izatea… sekulakoa izan zen. Gainera, jende ugari zegoen, jende ezagun asko eta aspaldi ikusi gabeko lagunak ere. Hunkigarria izan zen; ibilbidean jasotako txaloak, jendearen babesa eta irribarreak… Omenaldiaren ostean, gainera, aukera izan nuen jende ugari besarkatzeko eta haiekin hitz egiteko, tartean herriko preso ohiak eta Michelingo kideak. Ahaztezina izango da egun hori niretzako, eta bizi-bizi dago oraindik nire baitan.

Zer egingo du Rafa Diezek aurrerantzean?

Aldi berri bat hasiko dut. Beti prest egongo naiz laguntzeko, ekarpenak egiteko eta nik dudan guztia emateko. Baina ni ez naiz orain dela 30 urte nintzen militantea, ezin diot erritmo horri eutsi. Egokitze aldi bat behar dut, neke handia izan dudalako, alor guztietan. Ez dakit non egongo naizen, baina ziur inguruan ibiliko naizela, nik bizitako esperientziak konpartitzeko.

LASARTE-ORIA

Donostian bizi zara, baina beti izan duzu lotura herriarekin. Kartzelaldiak indartu egin al du harreman hori?

Hamahiru urte egin nituen Michelin lantegian; lanean eta borroka ugaritan. Herri Batasuna sortu zenean, lehenengo hauteskundeetan parte hartu genuen. Ondoren, LABen zenbait ardura hartu nituen, eta Donostiara joan nintzen bizitzera. Hala ere, beti izan dut lotura Lasarterekin, eta ahal dudanetan gustura izaten naiz bertako lagun eta kideekin. Egia da Donostian bizi naizela, baina nire bihotza Lasarten dago, eta gertutik jarraitu ditut bertako berriak. Ni saiatu naiz hari horri eusten, eta egia da espetxealdiak indartu egin duela lotura hori. Kartzelan nengoela, Lasarteko herriak eta jende askok babesa eman dit: askok ezagutzen nindutelako; baina, beste hainbatek, ezagutu gabe. Espetxealdiak balio izan dit herriarekin dudan lotura hori indartzeko.

Politikan hastapenak Lasarte-Orian egin zenituen. Amnistiaren Aldeko Mugimenduan lehenik, udalerria sortzeko lanetan ondoren… Beti esan izan duzu, ordea, zure “unibertsitatea” Michelin izan zela.

Hala da. 18 urterekin sartu nintzen Michelinen, 1974an. 1976an izan zen ehun eguneko greba; oihartzun handia eduki zuen. Ordurako banuen gazte bezala kontzientzia maila bat, baina ez neukan egituratuta pentsamendu politikorik eta sozialik. Michelingo greba hura unibertsitate trinkoa izan zen niretzat, eta, harrez geroztik, konpromiso indartsuak hartu ditut borroka nazionalean eta sozialean. Gainera, 1976an LAB oraindik ez zen sindikatua, masa mugimendua baizik. Orduantxe egin zuten urratsa sindikatu bilakatzeko. Zalantzarik gabe, Michelingo greba hura mugarria izan zen nire militantzia ibilbidean.

Eta, gaur egun, ikusi al duzu nola dagoen herria? Mercadona bat eta Leroy Merlin bat eraiki behar dute inguruan, eta herritik oso gertu izango da erraustegia.

Ikaragarria izaten ari da aldaketa. Garai hartan Michelinek 3.800 langile zituen. Luzuriaga eta Michelin ziren Lasarte-Oriako motorrak. Eraldaketa erraldoia izan da. Lasarteko ehun ekonomikoa aldatu egin da; zerbitzuetako enpresek indarra hartu dute, eta hor kokatu ditzakegu Mercadona eta Urbil, esate baterako. Gainera, beste era bateko bizimodua sortu da. Azken urteotan neoliberalismoak eta globalizazioak gizartea eraldatu dute.

SINDIKALGINTZA

Belaunaldien arteko hutsunea gero eta handiagoa da: gazteek zailtasunak dituzte etxebizitza duin bat edukitzeko, eta lanaren prekarizazioa gero eta handiagoa da. Zure ustez, gazteen belaunaldiak galdu egin al du haien gurasoek izan zituzten eskubideak eta pribilegioak?

Lan merkatua aldatu egin da. Egiturazko aldaketa gertatu da langileok eta gizarteak kapitalarekin dugun harremanean. Garai hartan mundu guztiak zeukan lanpostu finko bat, eta eskubideak ere nahiko errotuak zeuden. Trantsizioko aurreneko urteetan, langile borrokari esker lortu ziren eskubide asko, baina, denboraren poderioz, hori guztia aldatzen joan da; orain, langileek ia ez dute eskubiderik. Gazte bat lan mundura sartzen denean, ez dauka inolako eskubiderik, eta beti dago merkatuaren menpe. Ehun ekonomikoaren aldaketaz gain, eredu ekonomiko eta sozial berri bat ere behar ditugu.

Zer rol jokatu behar dute sindikatuek borroka horretan? Ari al dira alternatibak eskaintzen gehien behar dutenei?

Kapitalaren eta lanaren arteko harremanean, kapitalak sekulako boterea hartu du, bai kontrataziorako, bai lan baldintzak inposatzeko, eta baita langileak kaleratzeko ere. Hiru esparru horietan patronalak lortu ditu erraztasun guztiak. Aldiz, sindikatuoi kendu egin dizkigute tresnak, langileen eskubideak defendatzeko eta baldintza prekarioak dituztenen alde borrokatzeko. Tira-bira horretan desoreka ikaragarria izan da, eta horren ondorio latzak ari gara sufritzen.

Batzuek galdetzen dute ea sindikalgintza non dagoen. Baina botere politikoak kendu egin dizkio borrokarako tresna asko. Gainera, dugun autonomia ereduarekin Iruñeako eta Gasteizko parlamentuek ez dute eskumenik lan arloan. Horregatik, sindikalgintza abertzaleak beti aldarrikatu du lan harremanetarako euskal esparru bat. Benetan burujabetzaren aldeko pausua eman behar badugu, garrantzitsua izango da arlo sozial eta ekonomikoan boterea edukitzea.

Desoreka horiek hausteko esan duzu beharrezkoa dela estatu propio bat sortzea. Baina, ez al litzateke beste estatuen bizio berberak errepikatzeko arriskua egongo?

Euskal Herrian sindikalgintza oso antolatua dago, eta sindikalgintza abertzaleak duen pisua oso handia da. Hortaz, lanabes garrantzitsua da burujabetzarako. Gainera, sindikatu abertzaleek badute teorian eta praktikan borondate irmoa, aldaketa sozialak lan mundura ere eramateko. Euskal estatua izango bagenu, euskal sindikalgintzaren boterea handiagoa izango litzateke. Guk orain gehiengoa daukagu, baina ez daukagu eragiteko gaitasun handirik; tresnak eta giltzak Madrilen dituzte. Horregatik eskatzen dugu Euskal Herrian euskal instituzioek eta euskal parlamentuak gaitasuna izan dezaten, gure arau ekonomiko eta sozialak egiteko.

Askotan lotzen da burujabetza elementu sinbolikoekin, baina guk beti diogu burujabetza politikoa erabat lotuta dagoela aldaketa soziala eragiteko aukerekin. Burujabetzaren aldarria ez da abertzaleen eskaera etnizista bat. Aitzitik, burujabetzaren eskema erabat lotuta dago beste eredu sozial bat sortzeko aukerarekin. Hori ez da posible izango Espainian gauden bitartean. Horregatik, abertzalea ez denari esaten diogu badugula aukera eskala demokratiko propioa izateko, eta Euskal Herrian beste eredu ekonomiko eta sozial bat eraikitzeko. Uste dut hori dela aurrera begira hainbat sektoretan hedatu beharreko diskurtsoa. Burujabetza boterea da. Botere herritarra: ekonomikoa, politikoa…

Eta, zure ustez, ezker abertzalean jarri al da indar nahikoa diskurtso horretan, batez ere, ikusita azken urteetan ezkerretik sortu diren lehiakide berriak?

Autokritika egin behar da: uste dut batzuetan pendulu baten moduan ibili garela. Batzuetan garrantzia eman diogu auzi nazionalari, elementu isolatu bat izango balitz bezala. Bestetan, ordea, erdigunean jarri ditugu gai sozialak. Nik uste dut biak erabat lotuta daudela. Ez dugu lortu gizarteak ikustea burujabetza eskaera denontzako proiektu politiko berri baterako aukera gisa. Landu egin behar dugu hori. Zertarako nahi dugu euskal estatu burujabea? Herri bezala badugu hizkuntza eta kultura proiektu bat, baina badugu ere herriarentzako eredu bat aldaketa sozialerako eta demokraziarako. Podemos fenomenoarekin ezker abertzaleak astindua jaso du. Baina konbentzituta nago ezker zabaleko jende askorekin gai askoren inguruan eztabaida dezakegula.

Nola ikusten duzu gehiengo sindikalaren egoera? Garai hartan zu izan zinen ELAren eta LABen batasunaren bultzatzailetako bat. Azken aldian urrundu egin dira bi sindikatuak, nahiz eta gerturatzeko zantzuak eman dituzten orain gutxi.

Nik esan izan dut palanka berriak behar ditugula burujabetza eta aldaketa sozialerako mugimendua astintzeko. Eta palanka berri horietako bat izan daiteke sindikalgintza. Nik 1993an beste fase bat bizi nuen, beste aro batean geunden, eta testuingurua desberdina izan arren, orain ez dut ikusten inolako oztoporik elkarlan hori termino politiko, sozial eta sindikaletan izateko. Alderantziz, nik uste dut baldintza guztiak daudela, eta konbentzituta nago emango dela batasun hori. Hurrengo asteetan ikusiko ditugu horren aldeko urratsak.

GATAZKAREN AMAIERA

Aro berri baten aldeko apustua egiteagatik atxilotu zintuzteten. ETAk 2011ko urrian utzi zuen jardun armatua, eta aurtengo apirilean utzi ditu armak. Baina estatuek ez dute urratsik egin, batez ere Espainiakoak. Nola eman daitezke aurrerapausoak egoera horretan?

Estatuak “terrorismoaren aurkako borroka” erabili du Espainiako kohesio sozialari eusteko, eta Espainaren ereduaren eztabaida politikoa gatibu hartzeko. “Terrorismoaren aurkako” gai hori desagertzean, Estatua biluzik geratu da, eta dituen arazo guztiak lurrazalera atera dira: ekonomia, ustelkeria, bipartidismoaren krisia, Katalunia, Euskal Herrria… Ez dut esan nahi aldaketa estrategikoa denik elementu nagusia Espainian gertatu dena azaltzeko. Baina kontraesan guztiak estaltzeko zuen tresna bat desagertzean, kontraesan horiek guztiak azaleratu dira.

Uste genuen sortutako egoera berriarekin berez etorriko zela bake prozesua. Baina indar posizioa gehiago ez ahultzeko, estatuek ez dute bake prozesuan sartu nahi izan, eta blokeatu egin dute. Guk pentsatzen genuen borroka armatua desagertzean bi aldi egongo zirela. Lehenik bake prozesua, eta ondoren prozesu politikoa. Baina Estatuak bake prozesua blokeatzean, nolabaiteko nora eza batean geratu gara. Aipatu behar da ere, prozesu politikoaren barruan EAJk egin duena: azeleragailua altxatu. Orduan, egoera arraro batean geratu ginen: borroka armatua amaitu zen, independentismoak gora egin zuen, baina prozesu politikoak ez ziren mugitzen. Teorian baldintzak egon arren, errealitatean ez zen ezer mugitzen.

Nola mugi daitezke, orduan, bi prozesuak?

Estatuaren jokabideaz ohartu ginenean, konturatu ginen berez ez daudela bi aldi; bakea eta prozesu politikoa aldi berean etorriko dira. Presoen aldeko dinamikak indartzen ditugunean, prozesu politikoaren aldeko mugimendua ari gara indartzen. Eta hortik etorriko da indarra. Orain, une horretan gaude. Presoen alde gero eta indar anitzagoak daude. Prozesu politikoan ere, Gure Esku Dago-k eragindako dinamikekin eta planteamenduekin aurrera egiten ari gara, agian ez guk nahi dugun abiadan izan arren. Eta arlo sindikalean ere hor dugu Eskubide Sozialen Karta.

300 preso baino gehiago daude oraindik, gehienak Euskal Herritik urrun. Euskal Preso Politikoen Kolektiboak ondorioen txostena kaleratu du duela gutxi. Zer aldaketa ekarriko du horrek?

Estatuak presoen gaia bahitu duenean, eta, hainbatetan EAJk ere, saiatu dira erantzukizuna ezker abertzaleari eta presoei egozten. Une honetan, kolektiboak hartutako erabakiarekin, erantzukizuna benetan dagokionak du: preso bezala, kolektibo bezala, prest gaude bakoitzak dituen bide juridikoak hausnartzeko eta arakatzeko. Badakigu Estatuak jarraituko duela blokeatzen eta mugimendu neurtuak egiten, kontraesanak sorrarazteko. Baina kolektiboak hartutako erabakiaren ostean, erantzukizuna gizarteak du, eta protagonismoa hartu behar du presoen egoera bukatzeko. Nola ulertzen da borroka armatua amaitu eta sei urtera eskubideak urratzen dituen salbuespeneko neurriak egotea? Presoen aldeko olatu berri bat ikusten dut, eta guk olatu hori bururaino eraman behar dugu eragina izateko.

Ez da aho batekoa izan presoen erabakia. 80 pertsonek ez dute alde bozkatu. Esanguratsua al da kopuru hori?

Kolektiboak eztabaida oso irekia egin du, eta preso bakoitzak izan du aukera ikuspuntuak bideratzeko. Erabat zilegia da iritzi kontrajarriak izatea, edozein erakundetan gertatzen den bezala. Eztabaida gardena eta garbia izan da, oso irekia. Errespetagarria da bakoitzaren iritzia, baina kolektiboak hartutako erabakia ere errespetatu behar da.

Biktimak utzi ditu gatazkak. Lasarte-Orian badaude estatuaren indarkeria sufritu dutenak, eta Euskal Herritik urrun dauden presoak. ETAren indarkeria sufritu dutenak ere badaude, hildakoak barne. Nola ikusten duzu adiskidetzea herrian, eta, oro har, Euskal Herrian?

Adiskidetze prozesua gauzatzeko urrats batzuk egin dira, eta ezker abertzalea ausarta izaten ari da, prozesu horretan eman behar duena emateko; iraganari buruzko hausnarketak egiten, eta aurrera begirako konpromiso propioak hartzen. Batzuetan kode etikoari buruz hitz egiten da, baina nik uste dut kode demokratikoari buruz ere hitz egin behar dela. Bi gauzak lotuta daude, denok errespetatu behar ditugu kode horiek. Batzuek kode etikoari buruz asko hitz egiten dute, baina kode demokratikoaz ez dute ezer jakin nahi, zeren ez daude herriaren borondatea errespetatzeko prest. Denok kode etiko eta demokratikoaz hitz egiteko prest egongo bagina, sekulako urratsak egingo genituzke. Proiektu politiko desberdinak egoteak ez luke arazorik sortu behar, ez termino demokratikoetan ezta etikoetan ere.

BURUJABETZA PROZESUA

Esan izan duzu prozesu osoa El Duesoko espetxeko talaiatik jarraitu duzula. Zer hausnarketa egin dituzu?

Aldaketa estrategikoak bizpahiru oinarri zituen. Batetik, ziklo armatua amaitu beharra zegoen. Gure ustez, ezker abertzaleak Euskal Herriko gizarteari planteamendu politiko berri bat eskaini behar zion; bai bake prozesua eraikitzen joateko, baina baita autonomismotik burujabetzarako bidea egiteko ere. Independentziaren eta burujabetzaren alde sakabanatuta zeuden indarrak metatzeko aukera zegoen, eta, horrela, beste aukera eta baldintza sozial eta politikoak sortu genitzakeen. El Duesoko talaiatik ikusi dut azken urteotan burujabetzaren aldeko indarrak, arazoak arazo, metatzen joan direla, nahiz eta prozesu politikoa nahiko motelduta egon, beste eragile politiko eta sozial batzuek hala erabaki dutelako. Aztertzekoa litzateke EAJk azken urteetan edukitako jarrera. Hala ere, helburu nagusietako bat zen burujabetzarako eta aldaketa sozialerako indarrak berriro metatzea, eta metaketa horretatik konfrontazio demokratikorako eszenatokiak sortzea.

Hasieran, bazirudien aldaketa horren ondorioak berehalakoak izango zirela, eta hauteskunde esparruan tsunami bat egon zen. Egia da mapa politikoa erabat aldatu zela; independentismoa eta burujabetzaren aldeko indarrek sekulako arrakasta izan zuten. Izan ere, garai hartan unionismoak agintzen zuen Nafarroan eta EAEn. Gizarteak saritu egin zuen bakerako nahi hori; mapa politikoa erabat aldatu zen, eta baldintza berriak sortu ziren prozesua aurrera eramateko.

Gerora, ordea, EH Bilduk ez ditu horren emaitza onak izan. Zirrara hori ez al du ongi kudeatu ezker abertzaleak?

Prozesua halako txakalaldi batean sartu zen. Bazirudien prozesua bera bakarrik zihoala aurrera, baina EAJren eta burujabetzaren aldeko indarrak hegemonia talka batean sartu ziren. Uste dut ez zela momentua hegemoniaren borroka baterako, baizik eta herri bezala, hegemonia baten bila joateko. Batzuetan, alderdien arteko hegemonia talkek zaildu egiten dute herritarren hegemonia sortzea, eta herri moduan ditugun erronkei heltzea. Bazirudien borroka abertzaleen artean zegoela, eta ez Estatuarekin. Une horretan, prozesu politikoa moteldu egin zen. Gainera, kontuan hartu behar dugu Estatuak presoen gaiaren inguruan emandako erantzuna: blokeoa eta sabotajea, bake prozesua oztopatzeko. Alderdien hegemonian zentratzeagatik eta Estatuak egindako blokeoagatik, prozesua ez atzera ez aurrera gelditu zen.

Desilusio horrek eragin al du “harrotasun sano baten falta”, zuk ongietorri ekitaldian zenioen bezala?

Euskal Herrian badaude ezkertiar eta abertzale asko, baina, mugimendu gisa, ez gara gai izaten ari erronka horiei forma emateko. Badugu indarra, baina hori bideratzeko palanka falta zaigu. Gastatuta edo behar bezala koipetu gabe dago herri honen malgukia. Harrotasun sano hori galdu dugula dirudi. Zalantzarik gabe, proiektu politiko eta sozial gisa berreskuratu egin behar dugu hori.

EH Bilduren berrantolaketa prozesua kartzelan zinela egin da. Zergatik zen beharrezkoa? Ohiko alderdi bat bihurtzeko arriskua al zegoen? Zer eragin izango du?

EH Bildu burujabetzaren eta aldaketa sozialaren alde dauden eragile askoren erreferentzia bihurtu behar da; hutsegite handia litzateke alderdi gisako egitura hartzea. EH Bildu ez da izan behar alderdi klasiko bat, eremu zabal bat baizik, erreferentzia argi batzuekin: nola nahi ditugu garatu burujabetzaren eta aldaketa sozialaren kontzeptuak herri honetan datozen urteetan. Nire ustez, hurrengo bizpahiru urteetan asko dugu jokoan, eta ez daukagu denborarik testuinguruarekin espekulatzeko. Espekulazio asko egin ditugu azken urteetan. Konfiantza handia dut EH Bilduk aldaketarako rol hori jokatuko duela, sindikalgintza abertzalearekin, arlo sozialeko indarrekin, mugimendu feministarekin, euskararen aldeko mugimenduarekin… Mugimendu horiek guztiak egituratu behar dira.

Mugimendu aberatsa daukagu. Lasarte-Oria da adibide esanguratsu bat, euskararen aldeko egindako borrokan. Gizartean ditugun eragile horiek, batzuetan bere kasa ibiltzen dira. Gehiago konpartitzeko beste kultura politikoa sortu behar dugu, nahiz eta bakoitzak bere ezaugarriak eta eremu propioa izan. Gehiago konpartitu behar dugu herri bezala, herri bezala ditugun erronkei heltzeko. Indarrak biltzeko tresna bakarra ez, baina tresna garrantzitsu bat izan behar du EH Bilduk.

Maltzaga berri bat behar dela diozu, baina posible al da aurrera egitea EAJrik gabe?

Lizarra-Garaziren garaian saiatu ginen, eta beste momentuetan ere izan da elkarlan hori lantzeko aukera, Loiolako elkarrizketetan, adibidez. Baina EAJren ibilbidean inboluzio bat sumatu dut. Ez dakit taktikoa edo estrategikoa den. EAJ Ibarretxe planetik dator. Hor bazeuden eduki sendo batzuk, eta iruditzen zait eduki horiek biguntzen ari direla. Aitortza nazionala, erabakitzeko eskubidea eta euskal estatua eraikitzea ez dago EAJren agenda politikoan, lehenago egon bazeuden arren. Gaur Maltzaga bakarrik posible da sindikalgintza abertzalean, gutun sozialaren borrokan, Gure Esku Dago-n, mugimendu feministan, euskararen aldeko mugimenduan… Aldaketaren aldeko indar sozialak egituratzen direnean, EAJk aukeratu egin beharko du.